عزاداری محرم حافظ هنر ملی شبیه‌خوانی است/ تعزیه‌خوان‌ها میراث‌داران موسیقی اصیل ایرانی هستند
در نشستی مجازی با حضور داوود فتحعلی‌بیگی و سیدمحسن هاشمی پیرامون بررسی ردیف آوازی در تعزیه‌خوانی گفت‌وگو شد.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ امروز یکشنبه 28 شهریور، نشست تخصصی بررسی ردیف آوازی در تعزیه‌خوانی به همت فرهنگستان هنر برگزار شد.
در این نشست داوود فتحعلی‌بیگی بازیگر، کارگردان و نمایش‌نامه‌نویس و سیدمحسن هاشمی شبیه‌خوان و کارشناس موسیقی به‌عنوان کارشناس حضور داشتند و به شرح موسیقی ردیف آوازی در تعزیه‌خوانی پرداختند.
اگر امام حسین (ع) و مراسمات محرم نبود هنر ملی شبیه‌خوانی از میان می‌رفت
داوود فتحعلی‌بیگی بیان کرد: هنر تعزیه‌خوانی درآمیخته با شعر، موسیقی، ادبیات و نمایش است. یکی از ضرورت‌های مهم در ارتباط نمایش‌های آیینی و سنتی ازجمله هنر شبیه‌خوانی این است که از نزدیک نگاه کنیم تا بتوان یک بررسی جامع و علمی از منظرهای مختلف داشته باشیم.
وی ادامه داد: یکی از جلوه‌های غرب‌زدگی همین بی‌مهری جامعه به‌اصطلاح روشنفکری به هنر شبیه‌خوانی در برابر تأتر غربی بوده است که این هنر بی‌نظیر ملی و آیینی آنگونه که باید توجهی نمی‌شود. بهرام بیضایی در یکی از کتاب‌های خود در سخن آخر اشاره می‌کند که درست زمانی که تأتر غرب دیوارهای تنگ صحنه‌اش را فرومی‌ریزد و به سمت شرق می‌آید ما در اینجا هنر تعزیه خود را رها می‌کنیم و به سمت غرب می‌رویم و در آخر نه این شدیم و نه آن.
فتحعلی‌بیگی افزود: در دانشگاه حتی یک واحد درسی هم وجود ندارد تا آثار بهرام بیضایی، کسی که در قله تأتر ایران قرار دارد را بررسی کنیم.
این کارگردان در رابطه با اینکه چرا تعزیه جایگاه ویژه‌ای دارد افزود: تعزیه یک نمایش کاملاً ایرانی است و در آن دائم مظاهر خیر و شر را می‌بینیم. همچنین تعزیه در دل خودش چند هنر، مخصوصاً موسیقی و آواز را حفظ کرده است. شاید اگر پیشینیان این کار را نمی‌کردند بخش بزرگی از موسیقی ایرانی به خاطر سنت شفاهی بودن آن حفظ نمی‌شد.
وی افزود: ما بیش از 530 عنوان تعزیه داریم که تنها بخشی از آن مربوط به بخش محرم و عاشورا است. تعزیه رفته‌رفته تحول پیدا کرده و تبدیل به یک نمایش آهنگین شده است. دوگوبینو سفرنامه‌نویس معروف فرانسوی پیش‌بینی کرده بوده که در آینده یک نمایش ملی از شبیه‌خوانی بیرون می‌آید که در اواخر قاجار این پیش‌بینی به واقعیت می‌پیوندد. در اواخر دوره قاجار قتل ناصرالدین‌شاه و امیرکبیر را هم تعزیه می‌کنند.
فتحعلی‌بیگی تصریح کرد: اگر امام حسین (ع) و مراسمات محرم نبود این هنر ملی شبیه‌خوانی نیز مانند بقیه سنت‌های نمایشی ایران از میان رفت. ما در رابطه با اطلاعات پیرامون سنت تعزیه بسیار فقیر هستیم و بسیار کم در این زمینه کار شده است.
وی افزود: متأسفانه برای چنین سنت مهم و تاریخی‌ای هیچ رشته دانشگاهی نداریم و حتی آن دو واحدی که در دانشگاه برای شناخت تعزیه وجود داشت را هم حذف کردند.
تعزیه‌خوان‌ها حاملان و میراث‌داران موسیقی اصیل ایرانی
در ادامه سید محسن هاشمی پیرامون آواز و موسیقی ردیفی ایرانی در تعزیه توضیح داد: موسیقی ایرانی قبلاً به صورت نظام مقامی بوده است. موسیقی آوازی ایران و موسیقی‌ای که در تعزیه استفاده می‌شود تحت مجموعه موسیقی ردیف دستگاهی ایران قرار می‌گیرد.
وی ادامه داد: موسیقی ردیف دستگاهی ایران شامل 7 دستگاه و 5 آواز است که هرکدام از قطعات کوچک‌تری به نام گوشه تشکیل شده است. همه این دستگاه‌ها و آوازها و گوشه‌ها در تعزیه کاربرد دارد و استفاده می‌شود. موسیقی تعزیه به شدت توصیفی است یعنی موسیقی به کمک شعر و تعزیه‌خوان می‌آید تا یک موقعیت را توصیف کند و موسیقی دنباله‌روی شعر است.
هاشمی بیان کرد: ما تعزیه‌خوان‌ها حاملان و میراث‌داران موسیقی اصیل ایرانی هستیم. در دوره‌ای که موسیقی در ایران ممنوع بود؛ برای فراموش نشدن موسیقی ایرانی تعزیه‌خوان‌ها آن را حفظ کردند.
هاشمی در رابطه دستگاه‌های موسیقی ایرانی و حالت‌ها و لحن‌های آن و موارد استفاده در تعزیه توضیح داد: دستگاه شور را مادر آواز‌های می‌نامند و به دلیل گستردگی آوازها و تصنیف‌های موجود این لقب را به آن داد‌ه‌اند. این دستگاه با گوش اکثر ایرانی‌ها آشنا است و مناسب زمان آغاز شب است. در تعزیه هم برای موقعیت شب استفاده می‌شود. در گذشته به این نکات توجه می‌کردند که چه لحن و آوازی مناسب چه زمان و حالتی است.
وی در رابطه با آواز بیات ترک بیان کرد: یکی از متعلقات دستگاه شور آواز بیات ترک است که فضای نیایش گونه دارد و گوش همه با آن آشنا است. برای مثال اذان مرحوم مؤذن‌زاده در آواز بیات ترک گوشه روح‌الارواح خوانده شده است. در تعزیه نیز به این نکته واقف بودند برای و برای اینکه حالت راز و نیاز، نیایش و مناجات را تداعی کند از آواز بیات ترک استفاده می‌شود.
این شبیه‌خوان ادامه داد: آواز دشتی بسیار غم‌انگیز و پرسوز و گداز است و از این آواز در تعزیه بسیار استفاده می‌شود. دستگاه ماهور در موقعیت‌های جنگ برای نشان دادن سلحشوری، شکوه، صلابت و شجاعت استفاده می‌شود.
وی در رابطه با دستگاه نوا گفت: این دستگاه لحنی با طمأنینه دارد در حالت‌های پند و اندرز، عرفانی و آرامش استفاده می‌شود. برای مثال در تعزیه هنگامی که حر، ابن زیاد را پند می‌دهد که از جنگ با امام حسین (ع) حذر کند در دستگاه نوا آواز می‌خوانند.
هاشمی در رابطه با دستگاه سه‌گاه و چهارگاه گفت: در هنگام رجزخوانی و مقابله از این دستگاه که گوشه‌ای با همین نام دارد استفاده می‌شود یا هنگام آغاز در تعزیه برای حضرت علی‌اکبر (ع) وقتی شروع به صحبت می‌کند در دستگاه چهارگاه می‌خوانند.
وی افزود: آواز افشاری حکایت از درد، دوری و حسرت می‌کند و مانند آواز بیات ترک مناسب مناجات است. در تعزیه نیز هنگام بیان مظلومیت‌ها، حسرت‌ها، شکایت‌ها، غم دوری و فراق از این آواز استفاده می‌شود.
گزارش از سجاد محمدیان
انتهای پیام
